Onder de titel “Past evils, present problems” presenteerde Susan Neiman op het Writers Unlimited festival in Den Haag haar visie op het verwerken van fouten uit het verleden, waarbij de Duitse “Vergangenheitsbewältigung” geschetst werd als voorbeeld van de manier waarop landen met hun problematische verleden om zouden moeten gaan. Jammer genoeg werden daarbij een denkfout gemaakt en een kans gemist.
De gemiste kans betreft het onbeantwoord laten van het tweede deel van de titel, de huidige problemen. Hoewel er werd gezegd dat niet-verwerkte fouten uit het verleden hun sporen trekken door het heden, en enkele grote ‘past evils’ uitgebreid werden besproken (kolonialisme, slavernij, holocaust) werd er geen verband gelegd van die oude fouten naar hedendaagse problemen die daarvan het gevolg zijn. En andersom werd er al helemaal geen poging gedaan om een oorzakelijke verband te onderzoeken tussen een aantal voor de hand liggende ‘present problems’ (vluchtelingen, IS, terrorisme) en de bijhorende fouten uit het verleden.
De denkfout betreft de manier waarop Neiman de Holocaust besprak als een ‘morele meetlat’ waar alle kwaden van de wereld aan afgemeten kunnen worden; zo’n absolute maat is volgens Neiman bedoeld om moreel relativisme te voorkomen. Maar deze meetlat verwisselt de categorie van “hoe erg is het” met de categorie “hoe toelaatbaar is het”. Morele keuzes zijn niet gestoeld op ergheid, maar op toelaatbaarheid. Ik vind het heel erg als iemand zichzelf verminkt door een vinger af te snijden, maar ik vind dat wel toelaatbaar. Ik vind het minder erg wanneer die persoon een klap geeft aan mij, maar toch vind ik dat niet toelaatbaar.
Er is een oude fout die nog steeds doorgaat, en waar veel van de huidige problemen (vanuit ons westerse perspectief althans) uit voortkomen: onze ambigue houding ten opzichte van het Midden-Oosten, de Arabische wereld. In Afrika, in Zuid-Amerika en in Azië heeft de afgelopen eeuw een schoksgewijze dekolonisatie plaatsgevonden. Maar in het Midden-Oosten is het kolonialisme in travestie doorgegaan. Daarin speelt één staat een sleutelrol, een staat die is gebaseerd op een combinatie van ras en religie (een soort combinatie van het oude Zuid-Afrika en het huidige Iran), een staat die al decennia een bezetting uitvoert en een bevolkingsgroep stelselmatig discrimineert en onderdrukt en uitbuit. Die staat heet Israël, die bevolkingsgroep zijn de Palestijnen. Het westen heeft een hoofdrol gespeeld bij het ontstaan van die staat. Het westen heeft een hoofdrol gespeeld bij het in stand houden van het moderne kolonialisme door die staat. Niet voor niets heten de inwoners van de illegale nederzettingen op de Westbank: kolonisten.
Om deze oude fout met diep doorwerkende gevolgen níet te noemen, is meer dan een gemiste kans. En het is een gemiste kans die samenhangt met de denkfout dat de holocaust een morele meetlat zou moeten zijn. Israël kan nog wat leren van Duitsland. Jammer dat Neiman dat liet liggen.